بررسی آثار و اندیشه های شیخ احمد جام

چکیده شیخ احمد جام نامقی ملقّب به ژنده پیل (440- 536) یکی از مشایخ بزرگ و در عین حال بحث انگیز تاریخ عرفان و تصوّف است. از دوران کودکی و نوجوانی او اطّلاعی در دست نیست، بجز اینکه وی دوران جوانی خود را به باده نوشی و عشرت طلبی گذراند؛ امّا در بیست و دو سالگی بر اثر بارقه ای الهی توبه کرد و پس از توبه نصوح خویش، هجده سال در کوههای اطراف جام به زهد و ریاضت پرداخت. او پس از این دوره طولانیِ عزلت و ریاضت به میان خلق آمد و در «مجالس» خود به هدایت و ارشاد مریدان و سایر مردم پرداخت و در نهایت در سال 536 و در 96 سالگی، درگذشت و آرامگاه او به «تربت شیخ جام» معروف شد که هنوز هم برجاست. آثار منثوری که از مجالس و تقریرات احمدجام، در دست است عبارتند از: الف) انس التّائبین ب)بحارالحقیقه ج)روضه المذنبین د) رساله سمرقندیه هـ) سراج السائرین و)کنوز الحکمه ز) مفتاح النجات. بجز این آثار، دیوان اشعاری نیز به شیخ جام منتسب است که بسیاری از ابیات این دیوان با نوع تفکّر و نگرش عرفانی وی، در تناقض است. سخنان احمد جام در مجالس و آثار او بیش از هر چیز، بر پایه قرآن و سنّت استوار است. بعلاوه موضوعاتی چون: تأکید به توبه، پاسداشت شریعت، ستیز با مشایخ و زاهدان ریاکار و طمّاع، اهمیّت نیّت نیک، توجّه به عقل و خرد، خدمت به خلق و دوری از ریا، توحید و معرفت، اولیا و عارفان و توصیف «مقامات» و «احوال» عارفان، در آثار شیخ بکرّات به چشم می خورد. مقایسه و تحلیل بسیاری از مفاهیم و موضوعات عرفانی آثار شیخ جام با آثار عرفانی پیش از او، بیانگر این حقیقت است که وی در بسیاری از موارد، از گفته های بزرگان و مشایخ پیش از خود متأثّر بوده است؛ اگرچه گاه تفاوت هایی نیز در نگرش عرفانی وی با مشایخ متقدّم به چشم می خورد. احمد جام در میان مشایخ صوفیه، بیش از دیگران، زندگی و شخصیّت اش با افسانه ها و حکایت های شگفت گره خورده است. حجم زیاد افسانه ها و داستان های خیالی سبب شده است که شخصیّت و اندیشه های عرفانی وی در هاله ای از ابهام و ناشناختگی باقی بماند. کمبود پژوهش در خصوص اندیشه ها و شخصیّت اصیل احمد جام، ورای مقامات نوشته شده برای وی از یک طرف و قضاوت های شتاب زده برخی از عرفان پژوهان معاصر- بدون توجّه به مضامین آثار شیخ- ازسوی دیگر، حاصلی جز بدنامی و تصوّر خودخواهی و انتقام جویی برای وی نداشته است. در این پژوهش، کوشیده ایم، ضمن اشاره به ضرورت و اهمیّت موضوعِ شیخ جام پژوهی و دیدگاههای پیشینیان و معاصران و مستشرقان درباره وی، به موضوعاتی همچون: زندگی و آثار احمد جام، فرزندان و خاندان او، مشایخ وبزرگان محبوب احمد جام، معاصران احمد جام، اوضاع تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خراسان در زمان شیخ جام، ویژگی های نگرش و اندیشه های عرفانی احمد جام و اشاره به سه نگرش غیر متعصّبانه، مشفقانه و روشن بینانه، احمد جام و مسأله کرامات، شیخ جام و کرّامیّه، نگرش تفسیری و تأویلی شیخ جام، عمدهترین مقامات، احوال و مفاهیم عرفانی مندرج در آثار احمد جام و ویژگی های سبک شناسانه آثار وی اشاره کنیم.